Narcisten worden doorgaans gekenmerkt door één of meer van de volgende eigenschappen: charisma, redenaarstalent, strategisch denken (visionair), gebrek aan emoties (gaat over lijken), machtswellust, onethisch gedrag, geen interesse voor de mening van medewerkers en niet kunnen omgaan met kritiek. Volgens Leo d’Anjou (2005) is het gedrag van de narcist bovendien bijna uitsluitend gericht op het uitlokken van reacties uit de omgeving. Daarmee krijgen ze de media-aandacht waar ze zo naar snakken.
Mensen zien deze eigenschappen niet per definitie als negatief. Ze kunnen zelfs worden beschouwd als positieve karaktertrekken die men moet hebben als men vooroploopt. Door deze positieve eerste indruk kunnen narcisten, bijvoorbeeld bij selectiegesprekken, eerder een voet tussen de deur krijgen en zich omhoogwerken. Na verloop van tijd, als de narcistische leiders eenmaal een machtspositie hebben, wordt hun negatieve kant echter zichtbaarder.
Volgens Barbara Nevicka (2018), arbeids- en organisatiepsycholoog aan de Universiteit van Amsterdam kiezen mensen dan ook vaak (vooral in tijden van crisis) als leider net diegenen die deze eigenschappen bezitten. Hoe onzekerder mensen zich voelen, hoe meer ze geneigd zijn om positief tegenover de narcistische eigenschappen van leiders te staan, ondanks hun schijnbaar negatieve kant.
Interessant op dat vlak is een interview met Sander Thomaes, ontwikkelingspsycholoog aan de Universiteit Utrecht (Universiteit van Utrecht, 2016). Daarin voorspelde hij hoe Trump (door velen beschouwd als de narcist bij uitstek) zou reageren op een verlies van de verkiezingen (in 2016): “We weten van narcisten dat ze bij falen om zich heen gaan slaan. (…) Narcisten geven anderen de schuld van hun falen. In hun ogen zijn ze veelal onheus bejegend. Of heeft de ander vals gespeeld. Niet zelden zeggen ze na kritiek of verlies de meest akelige dingen over de tegenpartij.”
Het is echter belangrijk om een onderscheid te maken tussen de positieve en de negatieve narcistische leider. Deze laatste noem ik zelf liever de “toxische of destructieve leider”. Jij en ik zijn ongetwijfeld al eens een dergelijke leider tegengekomen. Hij of zij (er zijn ook narcistische vrouwen!) verdeelt vaak een team in een kamp van ja-knikkers en zij-die-tegen-zijn. Hierdoor zullen in vele gevallen een aantal goede medewerkers de organisatie (moeten) verlaten. Door de angstcultuur verdwijnt bovendien de open interne communicatie (wat in de leider zijn/ haar voordeel speelt) en nemen de spanningen op het werk toe. Dit alles brengt schade toe aan een organisatie aangezien het een impact heeft op haar werking en rendement.
Maar toch ben ik ervan overtuigd dat we ook kunnen spreken van een “positief narcisme”. Dat we een aantal persoonlijkheidskenmerken van narcistische leiders in ons voordeel kunnen gebruiken. Bijvoorbeeld hun visionair denken. Hoewel dit uit eigenbelang is (hoe beter de organisatie functioneert, hoe meer zij worden bewonderd), moet een organisatie hier oog voor hebben om er zelf beter van te worden. Daarnaast blijkt uit een onderzoek van Queen’s University (zoals weergegeven op BBC News) dat narcisten minder gevoelig zijn voor negatieve gedachten over zichzelf. Hierdoor is hun stressniveau lager en hun zelfvertrouwen groter. Dit zijn volgens de onderzoekers eigenschappen die bijvoorbeeld op de werkvloer en in het sociale leven goed van pas kunnen komen. Tenslotte kan volgens Navicka (2018) ook hun charisma, enthousiasme en zelfvertrouwen helpen om onzekerheid en weerstand weg te nemen als we in een crisis noodzakelijke maar impopulaire organisatieveranderingen moeten doorvoeren.
Het is dus misschien wat kort door de bocht om te zeggen dat iedereen een narcistische stafmedewerker zou moeten hebben. Maar waar ik wil toe komen is dat we medewerkers met narcistische eigenschappen ook op een positieve manier kunnen inzetten voor de organisatie. Dat is zeker niet in een leidinggevende functie, maar eerder als een adjunct of stafmedewerker. Daarom is het belangrijk om narcisten binnen een organisatie zo snel mogelijk te identificeren en een aangepast loopbaanpad voor hen uit te tekenen!